Thái Nguyên chia lửa với Thủ đô Hà Nội trong chiến thắng “Điện Biên Phủ trên không”

Từ cuối tháng 11, đầu tháng 12/1972, đứng trước tình hình đế quốc Mỹ có thể liều lĩnh dùng máy bay chiến lược B.52 đánh phá Hà Nội, Hải Phòng và các tỉnh, thành phố, các chân hàng, đầu mối giao thông quan trọng trên miền Bắc, để chủ động đánh địch và ứng phó thắng lợi trong mọi tình huống, Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Bắc Thái đã huy động hàng nghìn dân quân, tự vệ cùng nhân dân ở thành phố Thái Nguyên và các huyện Đồng Hỷ, Phổ Yên, Phú Bình… phối hợp với bộ đội củng cố các trận địa cũ, làm thêm các trận địa mới và sửa chữa đường cho xe, pháo phòng không sẵn sàng cơ động đánh địch. Bộ Tư lệnh Quân khu Việt Bắc quyết định thành lập Trung đoàn pháo phòng không 256 bảo vệ thành phố Thái Nguyên. Ngay sau khi thành lập, Trung đoàn 256 đã lập 2 trạm trinh sát phát hiện máy bay địch từ xa ở đèo Khế và núi Pháo (Đại Từ); cử cán bộ về Quân chủng Phòng không – Không quân nghiên cứu, học tập cách đánh B.52 bằng pháo phòng không 100mm để về huấn luyện cho bộ đội. Bộ Tư lệnh Quân chủng Phòng không – Không quân đã cử cán bộ đến các đại đội pháo 100mm của Trung đoàn 256 hướng dẫn cán bộ, chiến sĩ cách hiệu chỉnh khí tài đánh B.52.
Đêm 18/12/1972, giặc Mỹ huy động hàng trăm lần/chiếc máy bay chiến lược B.52 và máy bay chiến thuật mở đầu cuộc tập kích chiến lược đường không vào Thủ đô Hà Nội và một số địa phương trên miền Bắc.
Sáng 19/12, Trung đoàn 256 điều Đại đội 9 từ Cam Giá lên Túc Duyên (thành phố Thái Nguyên) để phối hợp chiến đấu với Đại đội 3 ở Viện điều dưỡng và Đại đội 5 ở xã Quang Vinh (thành phố Thái Nguyên).
Bộ Chỉ huy Quân sự tỉnh Bắc Thái gấp rút huy động hơn 1.000 dân quân, tự vệ của thành phố Thái Nguyên và huyện Đồng Hỷ phối hợp với bộ đội đào đắp, xây dựng lại trận địa pháo ở Túc Duyên và sửa đường đưa pháo vào trận địa. Quá trưa ngày 19/12/1972, 6 ụ pháo ở trận địa Túc Duyên đã được làm xong. Ban Giám đốc Mỏ than Khánh Hòa điều xe xích kéo 6 khẩu pháo 100mm từ trận địa Cam Giá lên trận địa Túc Duyên. Chiều 19/12, Đại đội 9 đã chiếm lĩnh xong trận địa Túc Duyên, khẩn trương triển khai sẵn sàng chiến đấu đánh B.52.
Trên địa bàn tỉnh Thái Nguyên, đêm 18 và ngày 19/12, giặc Mỹ cho máy bay F111 và F4 bắn tên lửa xuống các xã Đoàn Kết (Đại Từ), Hợp Thành (nay là Vạn Phái – Phổ Yên). Từ 4 giờ 30 phút sáng ngày 20 đến 1 giờ ngày 21/12, 10 tốp B.52 và nhiều máy bay cường kích chiến thuật ném bom hủy diệt hơn 10 điểm ở khu vực bắc thành phố Thái Nguyên. Trưa ngày 23/12, máy bay chiến thuật Mỹ tiếp tục ném bom, bắn phá các khu vực dân cư Chùa Hang và Chiến Thắng (Đồng Hỷ). Bom đạn Mỹ đã gây cho nhân dân các dân tộc tỉnh Thái Nguyên nhiều tổn thất về người và của.
Bộ Tư lệnh Quân khu Việt Bắc lệnh cho Trung đoàn 256 tìm cách bắn rơi máy bay B.52. Ban Chỉ huy Trung đoàn 256 cử Đại úy Đồng Quốc Huệ, Trung đoàn phó và cán bộ các cơ quan tham mưu, chính trị… xuống các đại đội 3, 5, 9 kiểm tra, đôn đốc, chỉ đạo công tác chuẩn bị sẵn sàng chiến đấu. Khẩu hiệu “Quyết tâm bắn rơi máy bay B.52 của giặc Mỹ” được cán bộ, chiến sĩ các đại đội  pháo phòng không 100mm của Trung đoàn 256 quán triệt sâu sắc và biến thành hành động cụ thể trong trực chiến, trong bảo quản, bảo dưỡng vũ khí, khí tài…
19 giờ 45 phút tối 24/12, Sở chỉ huy Trung đoàn 256 nhận được báo cáo từ các trạm trinh sát ở đèo Khế và núi Pháo (Đại Từ) “có máy bay B.52 từ các hướng tây, tây bắc bay vào thành phố Thái Nguyên theo trục đường 13A”. Lập tức Đại úy, Trung đoàn phó Đồng Quốc Huệ ra lệnh cho các đại đội pháo 100mm tập trung hỏa lực bắn B.52 theo phương án bắn dựng màn đạn bằng ngòi nổ định sẵn ở các độ cao từ 10km đến 12km.
Từ 19 giờ 55 phút ngày 24 đến 0 giờ 5 phút ngày 25/12, 34 lần/chiếc B.52 và gần 40 lần/chiếc máy bay chiến thuật ném hơn 700 quả bom các loại xuống khu nam thành phố Thái Nguyên. Thảm bom B.52 kéo thành 3 vệt dài: một vệt từ Bệnh viện Điều dưỡng đến Hợp tác xã cơ khí Hồng Hà; một vệt từ xóm Cầu Thông (xã Tích Lương) qua Xí nghiệp Cơ khí 19 – 5 đến Nhà máy Cán thép Gia Sàng, một vệt từ Trường Đại học Cơ điện qua ga Lưu Xá đến Xưởng Gang (Khu Gang thép Thái Nguyên).
21 giờ 50 phút đêm 24/12, đài trinh sát của Trung đoàn 256 ở đèo Khế (Đại Từ) báo về Sở chỉ huy Trung đoàn: “một máy bay B.52 của địch bị cháy bay về phía tây”. Hôm sau (25-12) địch thừa nhận mất 1 máy bay B.52. Quân và dân Thái Nguyên được trên công nhận đã bắn rơi 1 “siêu pháo đài bay” B.52 của đế quốc Mỹ. Đây là chiến công đầu rất vẻ vang của quân và dân Thái Nguyên góp phần cùng với quân và dân thủ đô Hà Nội và thành phố cảng Hải Phòng đập tan đợt 1 cuộc tập kích bằng không quân chiến lược của đế quốc Mỹ.
Ngày 25/12, trước những thất bại nặng nề, địch tạm thời ngừng cuộc tập kích để củng cố lực lượng, ổn định tinh thần bọn giặc lái và rút kinh nghiệm tìm thủ đoạn đánh mới. Tranh thủ thời gian địch ngừng đánh phá, các lực lượng vũ trang chiến đấu bảo vệ Thái Nguyên đã khẩn trương rút kinh nghiệm, tìm cách đánh, kịp thời ứng phó với các thủ đoạn chiến thuật nham hiểm của địch. Các đơn vị khẩn trương củng cố, bổ sung lực lượng, vũ khí, sửa chữa công sự, bồi dưỡng sức chiến đấu để sẵ sàng vào trận mới. Các cơ sở bị địch đánh phá nhanh chóng khắc phục hậu quả, triệt để sơ tán dân. Cơ quan quân sự các cấp trong tỉnh bố trí lại các trận địa súng máy cao xạ của dân quân, tự vệ, đáp ứng kịp thời các yêu cầu phục kích, đón lòng bắn máy bay địch thấp.
Cũng vào những ngày khói lửa cuối năm 1972, một sự kiện bi tráng đã diễn ra trên địa bàn thành phố Thái Nguyên, nơi có Khu công nghiệp Gang thép, một trọng điểm đánh phá của giặc Mĩ: 60 thanh niên xung phong (TNXP) đã anh dũng hy sinh trong khi làm nhiệm vụ bốc dỡ hàng hóa ở ga Lưu Xá. Khi đó, tại các ga Lưu Xá và Quán Triều (thành phố Thái Nguyên) còn tồn đọng 19.923 tấn lương thực và hàng quân sự. Việc giải tỏa 19.923 tấn lương thực và hàng hóa quân sự trong tình hình lúc này trở thành một nhiệm vụ hết sức cấp bách.
21 giờ ngày 23/12/1972, 40 cán bộ, đội viên Đại đội 912, TNXP tỉnh Bắc Thái ⁽¹⁾ đã có mặt tại địa điểm tập kết ở Khu Kí túc xá Trường Đại học Cơ điện Việt Bắc (nay là Trường Đại học Kĩ thuật Công nghiệp - Đại học Thái Nguyên) để sáng sớm ngày 24/12/1972 làm nhiệm vụ giải tỏa lương thực, hàng hoá ở ga Lưu Xá.
Sáng sớm ngày 24/12/1972, từ nơi đóng quân ở xóm Bến Đò, xã Linh Sơn, huyện Đồng Hỷ, 66 cán bộ, đội viên Đại đội 915 do Đại đội trưởng Triệu Đức Việt trực tiếp chỉ huy cũng khẩn trương hành quân xuống ga Lưu Xá, kịp thời có mặt lúc 7 giờ, cùng với 40 cán bộ, đội viên Đại đội 912 làm nhiệm vụ giải tỏa lương thực, hàng hoá.  
Với tinh thần “Tất cả vì tiền tuyến, Tất cả vì sự nghiệp giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước”, cán bộ và đội viên Đội 91 đã làm việc miệt mài quên ăn, quên nghỉ, thoăn thoắt chuyển từng hòm súng, hòm đạn…. từ toa tàu hoả xuống xe ô tô để vận chuyển đến nơi an toàn.
Sau một ngày lao động khẩn trương, vất vả và vô cùng căng thẳng do các loại máy bay chiến thuật của đế quốc Mĩ thường xuyên hoạt động trên vùng trời nơi làm việc, chập tối ngày 24/12/1972, đồng chí Nguyễn Thế Cường (Đội phó Đội 91) và 66 cán bộ, đội viên Đại đội 915 cùng với 2 nhân viên thủ kho Kho Lương thực Lưu Xá về nghỉ tại Khu tập thể Bệnh viện Gang thép ở xóm Xuân Quang, xã Gia Sàng (nay là Tổ dân phố số 14, phường Gia Sàng), thành phố Thái Nguyên.
Trong lúc cán bộ, đội viên Đội 91 đang chờ ăn cơm tối thì có báo động phòng không. Đồng chí Đội phó Đội 91 Nguyễn Thế Cường và toàn bộ 66 cán bộ, đội viên Đại đội 915 vào hết hai hầm trú ẩn (hầm tập thể hình chữ U xây bằng gạch). Vệt bom B.52 rải từ xóm Cầu Thông (xã Tích Lương) qua địa bàn các đơn vị Xí nghiệp Cơ khí 19/5, Khu tập thể Công ty Xây lắp, Khu tập thể Bệnh viện Gang thép đến Nhà máy Cán thép Gia Sàng rơi trúng cả hai hầm trú ẩn của thanh niên xung phong, làm 60 đội viên TNXP và 2 thủ kho hi sinh. Ngay sau khi nhận được thông tin trên, toàn bộ số cán bộ, đội viên còn lại của Đại đội 915 và một số cán bộ, đội viên của các đại đội 912, 914 đã nhanh chóng xuống Khu tập thể Bệnh viện Gang thép cùng với cán bộ, đội viên Văn phòng Đội 91 đào bới, tìm kiếm, đưa những người bị thương đi cấp cứu; thu gom, đưa thi hài của những người đã hi sinh lên ô tô chuyển đến một cánh đồng gần Nghĩa trang Dốc Lim để tắm rửa, khâm liệm và tổ chức mai táng.
Nén đau thương thành hành động, số cán bộ và đội viên còn lại của Đại đội 915 tiếp tục cùng với cán bộ, đội viên các đại đội khác trong Đội Thanh niên xung phong 91 kiên trì bám trụ, kịp thời giải tỏa, vận chuyển hết số lương thực, hàng hoá quốc phòng còn tồn đọng ở ga Lưu Xá và ga Quán Triều đến nơi an toàn. Trong số 19.923 tấn lương thực, hàng hóa quân sự được giải tỏa ở ga Lưu Xá và ga Quán Triều, chỉ có 40 tấn bị phá hủy, 25 tấn bị kém phẩm chất; tỉ lệ hư hao, mất mát chỉ xấp xỉ 0,34%. Đây là đóng góp rất to lớn của quân và dân Thái Nguyên, góp phần đánh bại âm mưu phong tỏa miền Bắc của đế quốc Mĩ trên mặt trận giao thông vận tải.
11 giờ ngày 26/12, nhiều tốp máy bay F4 và F111 của địch tiếp tục vào ném bom, đánh phá khu vực Chùa Hang (huyện Đồng Hỷ). Các lực lượng phòng không bảo vệ Thái Nguyên nổ súng đánh trả rất quyết liệt. Đêm 26/12, địch huy động lực lượng rất lớn gồm 105 lần/chiếc máy bay B.52, có 110 lần/chiếc máy bay chiến thuật hộ tống đánh phá Hà Nội, Hải Phòng và Thái Nguyên. Tại Thái Nguyên, 21 lần/chiếc máy bay B.52, 4 tốp F111 và nhiều máy bay chiến thuật khác ném gần 600 quả bom phá các loại, hủy diệt 3 khu vực rộng lớn: khu vực 1 từ bến đò Ngọc Lâm (sông Cầu) đến xóm Dân Tiến (xã Túc Duyên), khu vực 2 từ Trại Bầu (Gia Sàng) đến sân bóng khu công nhân Gang thép, khu vực 3 từ núi Đỏ đến đồi Độc Lập (nay thuộc phường Trung Thành).
Căm thù dồn lên đầu sung, cán bộ, chiến sĩ các đại đội 3, 5, 9 đã không quản trời tối, mưa phùn, gió rét đồng loạt bắn 8 loạt đạn pháo 100mm vào các tốp máy bay B.52 của địch, quật ngã thêm 1 “siêu pháo đài bay” nữa của không lực Hoa Kỳ, bảo vệ được các chân hàng và đầu mối giao thông quan trọng trên đất Thái Nguyên.
Trong các ngày 27, 28 và 29/12, giặc Mỹ tiếp tục huy động các loại máy bay chiến thuật và máy bay chiến lược B.52 vào đánh phá Thái Nguyên. Chia lửa với quân và dân Thủ đô Hà Nội, quân và dân Thái Nguyên đã nổ súng đánh trả kịp thời và quyết liệt.
Bị thất bại nặng nề, 7 giờ 30 phút ngày 30/12/1972, Tổng thống Mỹ phải ra lệnh ngừng ném bom miền Bắc từ vĩ tuyến 20 trở ra. Cuộc tập kích chiến lược đường không 12 ngày đêm cuối tháng 12/1972 của đế quốc Mỹ kết thúc trong thất bại thảm hại.
Trong thắng lợi to lớn của chiến dịch phòng không 12 ngày đêm cuối tháng 12/1972, quân và dân Thái Nguyên đã không quản ngại hy sinh, dũng cảm chiến đấu, bảo vệ các mục tiêu quan trọng như cầu, đường, nhà máy, nhà ga, kho tàng, hàng hóa… vừa giúp bảo toàn lực lượng và cơ sở vật chất, vừa góp phần xứng đáng, bắn rơi 2 “siêu pháo đài bay” B.52 của đế quốc Mỹ, “chia lửa” với Thủ đô Hà Nội, cùng với quân và dân Thủ đô và thành phố cảng Hải Phòng làm nên một “Điện Biên Phủ trên không” chấn động địa cầu./.